ATELIERLEZING IN HAVENKWARTIER

Ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag organiseerde kunstenaar/voormalig academiedocent Jan Wessendorp (ºSoerabaya) op zaterdag 23 oktober 2010 een culturele avond met bijdragen van tal van collega’s en vrienden in zijn atelier in het Havenkwartier van Bergen op Zoom.

Jan Wessendorp en Paul Mol. Foto: AH.

Op verzoek van de jarige hield Albert Hagenaars een lezing (zie onder) over poëzie aan de hand van eigen oude en nieuwe gedichten. Na de inleiding door Paul Mol (zie onder) waren er ook optredens van o.a. Martin Hoevenaars, Magda van der Ster en Harald Heijnen. Ongeveer 40 gasten woonden de avond bij. Fotograaf Edward Thung legde de activiteiten vast.

Foto: Wim Franken.

LEZING

Door Albert Hagenaars

‘Poëzie’ is afkomstig van het Griekse woord ‘poièsis’, wat zoveel betekent als: het scheppen van voorstellingen. Het oorspronkelijke werkwoord wilde de wereld zowel veranderen als voortzetten.
Dichten komt via het Middelnederlandse ‘dicteren’ uit het Latijnse woord ‘dictare’, hetgeen betekent: een werk uitdenken, beramen.
Ik probeer zelf in mijn werk eigenlijk deze beide betekenissen te combineren. De beeldspraak is voor mij namelijk vanaf het begin, ik was toen vijftien, zestien, altijd belangrijk geweest en het uitdenken heeft alles te maken met het órdenen van voorstellingen en beelden, ze een bepaalde plaats te geven, in mijn geval een zo’n strategisch mogelijke plaats. Het gaat steeds om een balans; de beelden mogen de tekst niet overwoekeren maar die mag ook niet uitdrogen.

Van m’n zestiende tot m’n twintigste schreef ik licht absurdistische gedichten die voornamelijk associatief tot stand kwamen, al kende ik de principes van het Surrealisme, dat er ten grondslag aan ligt, toen nog maar oppervlakkig.

Een van de overgebleven teksten uit die tijd is:

JACHT OP DE BISMARCK

vuur schreeuwde sir john tovey

en niet in het boek van brennand

en ziehier een dubbele ontkenning

of niet maar één ding is zeker

de bismarck, ik bedoel die boot

is niet ver meer gekomen

wat ik eigenlijk aardiger vind is een teruggevonden aforisme uit 1973:

de overeenkomst tussen

een verschil en een overeenkomst

is een verschil

Nooit ben ik geïnteresseerd geweest in het alleen afbeelden of beschrijven. Als schilder zou ik daarom ook niet geboeid zijn om fotografisch te schilderen al heb ik veel respect voor het vakmanschap van de mensen die het kunnen. Wat ik er meestal in mis is de expressie van de maker. Bij mij moet dat tevens betekenen: de uitdrukking van iets anders dan de waargenomen werkelijkheid. Maar ik geef onmiddellijk toe dat dit een vage uitspraak is, vertroebeld als hij wordt door de onbetrouwbaarheid van onze zintuigen en het grote belang dat we ook aan projectie moeten toekennen.

Over expressie had mijn debuut in elk geval niet te klagen. Dat was ‘Stadskoorts’, een dun bundeltje dat in 1979 op de markt gebracht werd door uitgeverij WEL. ‘Stadskoorts’ bevat hoofdzakelijk gedichten die je dus zeker expressionistisch mag noemen. Het probleem was dat ze een puur egodocument vormden, nog niet de particuliere gewaarwordingen ontstegen. Dat zag ik zelf ook wel in. Anders zou ik hoe dan ook in die richting verder zijn gegaan.
Eén kort voorbeeld slechts van deze postpuberale aandoeningen:

ik graaf en grot in vlees

tot ik leeg en verweerd

en gasdoortrokken van pijn

haar granieten mond

verbeiteld openbreek

Het was tijd om het roer om te gooien. Ik las altijd al wel veel poëzie, vooral Nederlandstalige en Franse maar nu begon ik systematisch te lezen om een beter beeld te krijgen van de laatste ontwikkelingen. Ik volgde veel literaire bladen en nam een abonnement op het toen nog niet zo lang bestaande Poëziekrant uit Gent, zodat ik ook het Vlaamse speelveld kon overzien. Ik kwam toch al vaak in Vlaanderen, vooral Antwerpen en Brussel, dus dat was een relevante aanvulling.
Op dat moment waren er ruwweg drie stromingen actief, een neo-realistische, een neo-romantische, en een zogenaamde talige. Van de eerste moest ik sowieso niet veel hebben, de bouwstenen daarvan bleven teveel gebaseerd op de waarneembare werkelijkheid. De uitloper van de romantiek kwam neer op gezemel en aanstellerij, in Nederland waren diverse sonnettenbakkers populair. Dat was geen alternatief. En aan de derde, de talige of witte poëzie was ik nog niet toe, die was te abstract, te weinig vlees en bloed.
De ‘grote verandering’ kwam dus voornamelijk uit mezelf, al was er ook invloed van Franse dichters uit de tweede helft van de 19^e eeuw, op de eerste plaats Baudelaire, maar ook Corbières, de vroege Rimbaud, de late Verlaine. Achteraf bezien horen m’n nieuwe gedichten mede daarom toch nog het meest bij de romantische richting.
Het tastbare resultaat was de bundel ‘Spertijd’, die een paar jaar later verscheen. Dat ik op de goede weg was, werd duidelijk toen ik teksten hieruit aan tijdschriften kwijt kon, die er ook nog voor betaalden. Ik beschouw ‘Spertijd’ daarom als m’n “poëtisch correcte” debuut.

In ‘Spertijd’ probeerde ik een betere balans te vinden tussen het wat en het hoe. De inhoud mocht niet meer onderdoen voor de vorm. Ik leerde dat suggereren en oproepen treffender kan werken dan uitschreeuwen.
De inhoud bestond uit projecties van het subject op stedelijke landschappen, waarbij de stad symbool staat voor het kluwen van geschiedenis, religie, cultuur, politiek en sociale activiteiten, kortom alle menselijke bekommernissen. De spanning kwam nu tot stand tussen individu en wereld. Bovendien richtte ik me in plaats van op sterke emoties als angst, begeerte en woede nu op de dimensies van tijd en ruimte. Wat in de dagelijkse werkelijkheid niet kan, vermag taal wel, namelijk verschillende tijden en ruimtes samen te laten vallen.
Een gedicht waar ik in dit kader nog steeds trots op ben is ‘Maagdenburg’, gebaseerd op de natuurkundige proef met de Maagdenburgse halve bollen van burgemeester Otto von Guericke in 1657. Ik schreef dit gedicht in maart 1980, toen Maagdenburg nog in het afgesloten marxistische museum van Honecker lag. De aanleiding was een reis per nachttrein naar Berlijn. Die vertraagde rit door Maagdenburg, waar fabrieksvuren oplichtten en de lange wachttijd op het uitgestorven station, het besef de trein niet uit te mogen, een liefde in staat van ontbinding. Onwerkelijk, ik moet er nog regelmatig aan denken, ook al ligt er een dikke deken van Berlijnse herinneringen overheen.

MAAGDENBURG

Grauwe velden. Gesloten land. Wankelend

rijdt de trein door dit landschap waaruit

alle lucht gezogen is. Dat van mij gescheiden is.

Een herinnering splijt plots de reis, opent de bol,

daar wordt tussen de bronzen randen mijn mond

een nap op de bevleesde ruimte van de ander

en in een verwarrend beeld van sikkels

en sterren, sintels, stoom en roestende bruggen

en vertrouwde armen die zich wit en mager

uit een achtergrond van dood water naar mij uit-

strekken, schuift Maagdenburg, verzakt in haar

decor van verouderde gieterijen, voorbij.

Nog opent het bevreesd gezicht op de ruit de mond

voor een afwerend nee. Geen geluid. Dan weer

vale akkers. Verboden land. Wankelend.

Toch was ik nog niet helemaal tevreden, voelde dat er meer mogelijk moest zijn, dat er nog andere dimensies waren. Het was tijd om te onderzoeken hoe de poëzie de perken van de taal te buiten gaat. Vooral door contact met een nieuwe vriend, de Brusselse dichter en criticus Phil Calliau, ging ik me bezighouden met de al eerder genoemde talige poëzie, ook wel witte poëzie of Raster-poëzie genoemd, naar het tijdschrift dat er een grote maar zeker niet eenkennige belangstelling voor had. De reeks ‘Linguisticum’, de naam zegt het al, bestaande uit 10 teksten, ontstond en werd meteen opgenomen in een boek over opkomend talent van In de Knipscheer in Amsterdam. Dat was een bepalend moment want ik publiceer nog steeds bij deze uitgeverij. Ook verschenen gedichten van me in Raster. Ik lees nu een kort gedicht voor uit ‘Linguisticum’. Deze cyclus werd voor de tweede keer gedrukt in de bundel ‘Intriges’, om poëticale redenen plaatste ik die achterin.

IV

Een trein die door de velden,

over de landkaart naar.

Daar ben ik in,

probeer de gebeurtenissen

naar het algemene te.

En op de taalkaart

juist het omgekeerde.

Op die overgang

van vertrek en aankomst,

beweging en stiltestand

beschrijf ik.

Ander prefix,

dus andere periferie,

zelfs tot.

Ik heb het vroeger wel eens zo voorgesteld dat ik op een dood spoor was beland. Dat beeld wil ik nu graag bijstellen. Weliswaar was ik tegen een onneembare muur opgelopen en kon ik me niet verder meer ontwikkelen in die richting, maar ik bleef wel schrijven. Ik kon niet anders. Ik richtte me alleen voornamelijk op proza, enkele jaren later verscheen de eerste roman, ‘Dood Tij’.

Ondertussen schreef ik echter gedichten die de draad van ‘Spertijd’ weer oppakten. Dat gaf me de gewaarwording een stap terug te doen en bracht me daarom aan het twijfelen. Voor alle zekerheid wilde ik ze in portefeuille houden, al verscheen er rechts en links soms wel wat van in tijdschriften. Het was poëtisch een verdomd lange stille periode. Tussen ‘Intriges’ en de vierde bundel, ‘Tropendrift’, ligt maar liefst 17 jaar. De eerste gedichten van ‘Tropendrift’ waren zelfs al in 1983 deels onder woorden gebracht, tijdens m’n eerste reis naar het verre oosten. Langzaam maar zeker raakte ik overtuigd van de waarde van de gedichten maar nu zat het probleem ’m in hun samenhang. Vooral het ontbreken van een overtuigende compositie hield zo lang de publicatie tegen.
Ik zat ondertussen zeker niet stil. Er kwam een tweede roman, die zich op Java afspeelt, ik werkte hard voor uitgeverij WEL, schreef honderden recensies voor de Nederlandse Bibliotheek Dienst en diverse bladen en zorgde ervoor dat een aantal oudere gedichten vertaald werd. Zo kon bijvoorbeeld ‘Linguisticum’ als zelfstandig boek in vier talen verschijnen, bij uitgeverij Double You in Luxemburg. Ook werd van die reeks een theaterproductie gemaakt en zette de componist/pianist Jan Walraven de tekst op muziek. Die ‘Linguisticum’ verscheen bovendien als cd. Dit alles gaf echter geen volledige bevrediging, omdat ik te lang niet sterk genoeg geloofde in de nieuwe gedichten. Ondanks of juist dankzij de schijnbare stagnatie kwam juist in deze jaren wel de mijns inziens meest geslaagde bundel tot stand: ‘Tropendrift’ dus.

Oppervlakkig gezien beschrijft ‘Tropendrift’ een reis via Thailand, Singapore en Sumatra naar Java en langs dezelfde route terug. Dat verschafte me de mogelijkheid een cyclische structuur te gebruiken met een zwaartepunt in het midden: Java. Centraal op dat kleine maar in alle opzichten zo belangrijke eiland bevindt zich de Borobudur, een monument dat op verschillende manieren de levensloop van de mens en diens gewenste spirituele ontwikkeling weergeeft. Enerzijds met de drie geometrische basisvormen: het vierkant als basis en daarboven diverse kleiner wordende cirkels. Het zijaanzicht van de piramide levert de driehoek op. Anderzijds door de beweging van beneden naar boven waar, bij de stoepa, alles samenvalt en oplost, inzicht verondersteld wordt door te breken.

De behoefte aan synesthesie werd deels gevoed door Baudelaire en diens geestelijke voorgangers Het feit dat sommige van zijn gedichten zo lang in een lezer kunnen doorwerken, moet wel iets zeggen over hun kwaliteit, hun belang. Ook z’n kunstkritieken, waarvan de principes nog steeds hoogst actueel zijn, misten hun uitwerking niet.
Baudelaire toonde aan dat je met taal weliswaar transformaties naar andere werelden teweeg kunt brengen maar dat dit, omwille van de kunstwaarde van het gedicht of het schilderij, nooit met opgelegde technieken kan. Het moet intrinsiek, van binnenuit gebeuren en dat zorgt ervoor dat een kunstwerk niet alleen maar een doorgeefluik is.

Ik wil zijn gedicht ‘Correspondances’ voorlezen, dat ik mede met het oog op deze lezing in het Nederlands heb vertaald omdat ik niet tevreden was over de gangbare vertalingen in het Nederlands van o.a. Bert Decorte, Petrus Hoosemans en Peter Verstegen, die teveel concessies hebben moeten doen aan de eindrijmen. Ik liet die los en verving ze door andere vormen van klankovereenkomst.

Let u op die laatste woorden: les transports de l’esprit et des sens. Het gaat dus niet alleen, zoals bij de traditionele synesthesie, om een uitwisseling tussen de zintuigen onderling. Er is ook een wisselwerking tussen de gewaarwording én de geest, die uiteraard veel meer omvat dan het denken.
Wat een gedicht ook allemaal kan zijn; het is altijd een verhaal. En een verhaal gaat hetzij direct hetzij indirect over de staat van de mens, la condition humaine, en het streven van de mens. Diens verhaal moet zo overtuigend mogelijk verteld worden en heeft daarom een optimale zeggingskracht nodig, een die kracht zo dienend mogelijke vorm.
Het verlangen van de mens en zijn gedoemde falen bij het waarmaken van alle idealen leveren een leerproces op, inzicht in wat tot in het diepst van ons innerlijk raakt, daar waar leven aan dood raakt en dat weer aan leven.
Iedereen heeft momenten van doorbrekend inzicht. Ik had zo’n moment van initiatie tijdens een bezoek aan de Borobudur die, zoals ik al opmerkte, midden op het eiland staat waar Jan Wessendorp zeventig jaar geleden werd geboren, op Java. De Borobudur is een van de wezenlijkste gebouwen uit de geschiedenis van de mensheid. Voor mij overstijgt de tempel het belang van de godsdienst waaruit hij ontstond.

Ik lees het laatste van de drie gedichten over dit overweldigende monument:

BOROBUDUR III

Ik streel de aders van dit brekend boek, honing

vloeit uit de stoepa en bedekt naam en vorm,

herinnering aan gemis. Wie niet kan lezen

gaat stijgend rond, zoekt zijn plaats.

Weet je al, die laatste nacht in onze lege kamer,

stinkend van jouw wierook, hoe we luisterden

naar de muskieten? Ik zou meegaan naar de kliniek,

maar je schreeuwde, je stak je speer in mij.

In deze broze ochtendwind eindigt het

spreken, heerst wrok in een glimlach,

vele liefdes geleden gebeiteld uit wat

van geen enkel belang mocht zijn.

Wat van geen enkel belang mag zijn is een tegenstrijdigheid. Natuurlijk kan alles van belang zijn of worden. Ik bedoelde er echter mee dat verkregen inzicht zich niet moet laten aantasten door oppervlakkigheid, uiterlijkheden.
Ook Jan heeft zich hierover publiekelijk uitgelaten. In de enkele jaren geleden verschenen monografie die aan zijn werk en ideeën is gewijd, zegt hij: “Kunst moet niet haar tijd weergeven. Niet datgene wat de dag dient of waar ze onder lijdt moet vorm krijgen: dat manifesteert zich immers al onophoudelijk met eigen symbolen en werktuigen. Kunst moet verbeelden hoe de tijd zou kunnen zijn, datgene wat boven de dagelijkse dag uitsteekt en haar tevens draagt.”
Beter zou ik het niet kunnen zeggen. Ik wil derhalve afsluiten met een gedicht dat zich in sterke mate heeft laten inspireren door het werk van Jan. Waarom? Zijn doeken worden niet geteisterd door trends, ze beschrijven een baan rond een geestelijke kern die authenticiteit waarborgt, uniciteit, waarheid al laat hij zeker actuele elementen toe die zijn schilderijen kunnen verrijken. Jan verliest zich evenmin in technische foefjes. Als je z’n resultaten op een rij zet, of beter tot een cirkel schikt (en die heeft een grote diameter geloof me) kun je gemakkelijk vaststellen dat hij de door hemzelf opgelegde hoofdopdracht vrijwel altijd in uitvoering heeft gehouden en dat zijn werk nog steeds dieper, rijper worden. Zijn beste schilderijen dateren van de laatste jaren. Het zijn geen werken die zijn ontstaan al naar gelang de luimen van de maker, nee, het zijn werken die móesten ontstaan, die sterker willen zijn dan de wil van de maker, al laat die niet af om alsnog te overwinnen. Hij bracht zijn vroegste jaren in een Japans kamp door en heeft dus bewust of onbewust ervaren wat gebrek aan vrijheid is en tegelijk wat essentie betekent. Nooit zal hij daarom enige vorm van onnodige afhankelijkheid, ruimtelijk of sociaal of mediagebonden accepteren. Het is deze voortdurende strijd die mij, vele jaren geleden al, trof, diep trof, en die ten grondslag ligt aan het volgende gedicht:

ATELIERBEZOEK

Voor Jan Wessendorp

De stad slaapt. Over de Oosterschelde, die nu een

oceaan zou willen zijn, waaien op jouw werkhuis

in het havenkwartier bittere geuren van vroeger aan.

Ik breek baan en zie je staan in het ondoor-

grondelijke blauw van een Javaanse nacht,

starend naar de lijnen van de lijven op je doek,

die heviger golven al, verstrengeld raken in kleur,

tussen natte vleugels hun geslacht ontvouwen

en dat verliezen om in elkaar over te kunnen gaan.

Spanning bouwt zich zienderogen op. Hier ont-

staat en vergaat, hier wordt zwijgend geboren en

gestorven, hier wordt overleden om te overleven.

Ik mis de kinderstem die haast onhoorbaar hoog

over de tijd zingt dat dit verschil nog geen naam

mocht hebben. Maar ik zie hem wel.

De inleiding (zie onder) door Paul Mol. Foto: AH.

Mimespeler Martin Hoevenaars. Foto: AH.

Magda van der Ster. Foto: AH.

STATEMENT

Door Magda van der Ster

Toen Jan me vroeg of ik een statement over kunst wilde geven, zei ik direct dat ik dat niet aandurfde maar wel een paar gedichten wilde voorlezen waarin dichters iets zeggen over kunst of over kunstenaars. Ik had daarbij het volgende gedicht in het hoofd:

Overigens zou ik bij dit statement, want dat is het toch geworden, graag willen dat u telkens als ik ‘dichter’ zeg u ook ‘kunstenaar’ hoort en vice versa.
Volgens Baudelaire leeft en floreert de dichter dus in hogere sferen maar is hij te midden van het gewone volk onhandiger dan wie ook, wordt hij zelfs het mikpunt van spot.
Hoewel ik het al zo lang ken, dit gedicht zette me alsnog aan het denken. Hij moet daar maar tegen kunnen, die kunstenaar en dus stérk zijn, of een heel sterke wil hebben.
Logisch dus dat Rilke zegt in zijn eerste ‘Brief aan een jonge dichter’: “Je bent dichter als je dichten móet. Dat je dood zou gaan als je niet dichtte!”

Brodsky lijkt dat met hem eens te zijn als hij zegt:
“Soms volstaat een enkel woord, een eenvoudig ritme om de dichter daar te brengen waar niemand voor hem was, verder misschien dan hijzelf gewenst had. Wie een gedicht schrijft, doet dat vooral omdat hij daarin op een uitzonderlijke manier zijn bewustzijn versnelt, en zijn denken, en zijn verstaan van het universum. Wie ooit die versnelling ervaren heeft, wordt er afhankelijk van, zoals anderen afhankelijk worden van drugs of alcohol. Misschien is iemand met een dergelijke taalverslaving wel wat we een dichter noemen.”

Voorgaande citaten gaan alle drie uit van de kunstenaar. Maar hoe eenvoudig ook, in het volgende gedicht wordt aan deze definities van de kunstenaar iets toegevoegd dat m.i. essentieel is. Het betreft een gedicht van Roger McGough, bekend om de rake dingen die hij zegt in alledaagse taal:

POEM FOR A DEAD POET

Hij was een dichter, nou en of,

een echte dichter.

Hij zei dingen

die je aan het denken zetten,

en hij zei ze mooi.

Hij zag dingen

die jij of ik

nooit zouden zien

En hij zag ze duidelijk.

Hij had iets met taal.

Beelden groepten om hem samen

als vogels,

Hij was de Sint-Franciscus van de woorden. Woorden?

Zó, hij kon ze zowat laten spreken.

McGough haalt het publiek erbij: Een kunstenaar moet dingen bedenken die anderen niet bedenken, moet dingen zien die wij niet zien, moet ‘zijn publiek’ kunnen verrassen.

Zo nadenkend kwam ik, tot mijn grote verrassing, toch nog op een eigen stelling, een die mij van het probleem afhelpt om een definitie voor kunst, of zo u wilt een omkadering van kunst te geven, namelijk dat kunst per definitie niet door míj in een definitie, een kader, is te persen.
We kunnen het breed nemen, dat verrassen, want anders gaat u misschien wel denken ‘en ik dan’, verras ik wel genoeg? Vooruit, een ideale kunstenaar moet zijn publiek een stapje vóór zijn, waarin dan ook. En om nog wat te verzachten: Ik zélf zou dat publiek kunnen zijn. Enne… ik ben maar ik. Met andere woorden: wat voor de één verrassend is, hoeft het voor de ander niet te zijn. Hoe groter de kunstenaar hoe kundiger zijn publiek. U allen kunt mij verrassen, maar de vraag is wie verrast u nog meer?
Terugkijkend, kunnen we altijd zeggen die en die heeft destijds zijn publiek verrast. Maar met hedendaagse kunst, die nieuwe mensen moet verrassen, ligt dat anders.

Nu kom ik terug op mijn stelling, dat kunst per definitie niet door míj in een kader is te vatten. Als wat kunst is, afhangt van iets waarmee de kunstenaar zijn publiek vóór is, en ik ben zijn publiek, hoe kan ik dan op de definitie komen van wat mij nog moet gaan verrassen, van wat nog niet ís?

Al met al heb ik eigenlijk niets gezegd en heb ik jullie dus mooi een kunstje geflikt!

Fotograaf Edward Thung. Foto: AH.

Met vertaalster Magda van der Ster. Foto: Siti Wahyuningsih.

Beeldend kunstenaar Auke van der Heide. Foto: AH.

Uitgever (bij Kleinood & Grootzeer) en graficus Gerrit Westerveld. Foto: AH.

FELICITATIE

Door Gerrit Westerveld

Ik mag vrijuit praten heeft Jan van te voren gezegd en dat wil ik dan ook maar doen. Beledigen en kwetsen geen bezwaar heb ik begrepen. Zulke uitnodigingen zijn zeldzaam en een kolfje naar mijn hand. En Jan verdenkt er mij altijd al van, een diepgewortelde woede te koesteren die eens een uitweg moet vinden.
Ik wou dat ik een PVV-er was, want er zijn hier genoeg personen van minderheidsgroepen aanwezig om te kwetsen. Mannen, vrouwen, homo’s, hetero’s, kunstenaars.
Ik wou dat ik VVD-er was, dan zou ik de vrijheid en democratie gulzig souperen en geen afgekloven botje overlaten voor jullie, armzalige stervelingen, die jullie lusten zelf maar moeten betalen.
Ik wou dat ik een CDA-er was, want ik gedraag me graag als kameleon als blijkt dat ik beter aan mijn trekken kom, als ik mijn principes voor de gelegenheid even overboord zet om te incasseren.
Ik wou dat ik, kut lul, het syndroom van Gilles de la Tourette had, dan betaalde het ziekenfonds er mij potdomme voor dat ik jullie kan uitschelden en schofferen.
Maar ik fluit mijzelf terug, want brave burger die ik ben, wil ik op dit feestje toch graag in de smaak vallen en zal weer alles doen om me een aangenaam en begripvol medemens te tonen. Met mij kun je wel een boom opzetten over elk sociaal maatschappelijk en cultureel onderwerp in deze mondiale samenleving. Zelfs esoterische zaken en de liefde ga ik niet uit de weg. En ik verlies de gezelligheid niet uit het oog. Tenzij duivel alcohol mij alsnog weet te verleiden om zijn koninkrijk binnen te treden.
Jans verjaardagen hebben al eerder tot samenbindende aktiviteiten geleid. Velen hier zullen met genoegen terugdenken aan vijf, zes jaar geleden, toen we met z’n allen een mijlpaal hebben gezet bij Jans schildersloopbaan. Het lijkt voor Jan wel een aansporing te zijn geweest, gezien het werk wat hij sindsdien heeft gemaakt. Hij gaat onverdroten voort en sleept collegae en vrienden mee in zijn werkdrift. Zijn werk heeft zich deze laatste jaren nog vrijmoediger ontwikkeld en gaat geregeld het canvas te buiten. Nog minder grenzen, nog meer inhoud, als dat al mogelijk is. Ook al moet je af en toe moeite doen om de inhoud te doorgronden. Het werk slorpt je op, om je daarna weer vrij te laten om je eigen weg te gaan met nieuwe energie en inspiratie.
Je weet dat het niet alleen Jans schilderijen zijn die je dit warme bad bezorgen, maar dat het de persoon Jan is die je deze gift geeft. Geen aalmoes, maar met royale hand.
Dit is Jans persoon; zijn energie, ervaringen en kunde waaraan je belangeloos deel mag nemen. Jan zelf ziet dit niet als een eigen verdienste, hij ziet zichzelf als een intermediair. Maar hoe je het ook wendt of keert het is en blijft Jan. Jan houdt er niet van dat hij zo te kijk wordt gezet. Hij heeft me uitgenodigd om hem en jullie met woorden te geselen. Maar ik kon dat uit lafheid of goede smaak niet over mijn hart verkrijgen. Het leek me beter, hoe ongemakkelijk ook voor Jan, om hier de loftrompet over hem te steken. Omdat we je werk bewonderen en vooral omdat we van je houden.

Nondedjan!

Componist en uitvoerend musicus Harald Heijnen. Foto: AH.

Jan Wessendorp en Jeroen van der Ham. Foto: AH.

DE KUNSTENAAR

Door Paul Mol

Wat maakt iemand tot een kunstenaar? Sommigen zeggen: het is een roeping, je bent daartoe geroepen door een hogere macht. Het is de taak die je mee hebt gekregen voor het leven. Ikzelf kan dat niet geloven.
Talent kan natuurlijk wel iets te maken hebben met genen, aanleg. In je psyche, je waarnemingsvermogen, je emotiehuishouding, je ambitie en zeker ook in je fysieke verschijning en vermogens zit veel scheikunde. Het leven zelf bepaalt voor een groot deel wel je bagage.
Ik heb nagedacht over het begrip “kunstenaar”. Wanneer kun je iemand een kunstenaar noemen? Het woordenboek zegt: “Iemand die het vermogen heeft kunstwerken te scheppen”.  En een kunstwerk wordt dan vervolgens als volgt gedefinieerd: “Voortbrengsel van de één of andere schone kunst”. En over kunst tenslotte: “Het vermogen dat wat in geest of gemoed leeft of daarin gewekt is tot uiting of voorstelling te brengen die ontroering kan veroorzaken.”
Dus: een kunstenaar heeft in ieder geval een geest of gemoed waarin iets leeft en kan dat uiten op een manier die anderen kan ontroeren.
Dat lijkt duidelijk, maar is dat niet. Bestaan er slechte of middelmatige kunstenaars? De definitie zegt: je bent het of je bent het niet. Maar maakt het dan niets uit wát er in je gemoed leeft, hóe je dat uit en wie er ontroerd wordt of hoe diep de ontroering gaat? Een kind dat thuiskomt van school met een schattige tekening, vol gemoed, lief en ijverig verbeeld, die z’n ouders ontroert, is dat kind een kunstenaar?
Blijkbaar voegen wij iets toe aan het begrip “kunstenaar”, iets subjectiefs. Wat de één een kunstenaar vindt, vindt de ander een charlatan. Als je een kunstkring opricht beginnen de problemen: wie hoort er wel bij, wie niet?
Vast staat wel, dat het pure handelen niet de bokken van de schapen scheidt. Als je met kwasten op doek schildert, als je een lied zingt, als je in een toneelstuk speelt, ben je daardoor nog geen kunstenaar. Als je een goed bedoelde poging doet je gemoed in een vorm te gieten, ben je nog geen kunstenaar. De gedichten in Candlelight of mijn dagboeken zijn geen kunstwerken.
Vast staat ook dat ijver geen scheidend criterium is. Je denkt al gauw dat iemand die dag in dag uit een leven lang bezig is met zijn kunst, daardoor dus een professionele kunstenaar is. Of neem iemand die zelfs in zijn atelier woont. Dat alles maakt iemand nog geen kunstenaar. Er lopen wel meer mensen rond in deze wereld met een gemankeerd zelfbeeld.
Grootschalige bewondering of zelfs aanbidding, mag je daaruit opmaken of iemand een kunstenaar is? Nee, zeggen we. Het aantal aanhangers zegt niets over de kwaliteit. André Rieux en Nick en Simon vinden we geen kunstenaars. Andersom: iemand kan door bijna niemand gezien en bewonderd worden en toch een groot kunstenaar zijn. De geschiedenis levert beroemde voorbeelden.
Ikzelf moet uitkijken dat ik de redenering niet omdraai. Een kunstenaar die het in de markt van bewondering, aanhang en geld goed doet, wantrouw ik al snel. Dat is ook weer niet eerlijk. Op de keper beschouwd hebben we geloof ik niets aan het criterium: mate van gezien worden.
In mijn subjectiviteit is een kunstenaar in ieder geval ook iemand die lijdt. Lijdt aan het leven, lijdt aan zijn twijfels, lijdt aan zijn eenzaamheid. Maar als ik daarover nadenk, lijkt het me toch ook flauwekul. Moet je “lijden” om iets moois te maken? Komt kunst alleen voort uit een donker gemoed? Ik denk het toch niet, al zijn er wel opvallend veel prachtige dingen gemaakt door getourmenteerde mensen. Maar ook uit levenslust kan kunst ontstaan. Misschien is “lijden” een handige, maar geen noodzakelijke voorwaarde. Misschien is juist de combinatie van lijden én levenslust wel de gouden combinatie.
Kunstenaars zijn sensitief. Misschien wel overgevoelig. Ze nemen uitermate scherp waar en hebben een diepe intuïtie. Ze zien de dingen achter de dingen. Dat is rijkdom én last!
Wat ik vooral kan bedenken als criterium om van een kunstenaar te mogen spreken: de bedoeling. Waarom zou een kunstenaar kunst maken? Niet om te pleasen, niet om zijn narcistische behoefte te bevredigen, niet om rijk te worden, niet omdat hij zichzelf zo bijzonder vindt, niet om zijn particuliere emoties de wereld in te braken. Dat allemaal niet. Maar wel: om essentie en waarheid te zoeken en te delen, om de kern van de zaak te pakken, om het concrete boven zichzelf uit te tillen, om nieuwe inspiratie te vinden, om te herkaderen, om ons leven te verdiepen. Om daar te vertoeven waar mensen elkaar wezenlijk kunnen ontmoeten. Dat maakt kunst ook tijdloos. Van alle tijden, uit alle beschavingen kunnen we de bokken van de schapen scheiden. Deze weg naar de hoogte of de diepte willen de armen van geest en de populisten die zo’n grote invloed in ons land hebben niet begrijpen.
Er zijn hier kunstenaars in de zaal.  Ik ken er wel een paar die daar al een leven lang zelf over twijfelen. Maar dan dient er zich een nieuw criterium aan. Er is blijkbaar ook zoiets als “hier sta ik, ik kan niet anders”. Luister goed: ik zei niet “hier sta ik, ik kan niets anders”. Ik kan niet anders. Er is een dwang. Een fuik. Een enig mogelijke richting. Een missie. Desnoods tegen de verdrukking in. Ook al slaat de twijfel soms fors toe.
Hoe komen die mensen aan die drang? Ik ben er wel jaloers op geweest. Ik wou dat ik ook zo duidelijk een richting in werd gestuurd.
Iemand is dus kunstenaar. Hij kan het niet niet zijn. Zo’n richtingwijzer is duidelijk, maar ook wel dwingend en daarmee ook beperkend.
Ik kan nog meer criteria bedenken als ik me afvraag: wanneer is iemand kunstenaar? Moed is er één. Je moet moedig zijn, ook al is je hart bang. Je bent misschien wel kunstenaar ondanks jezelf, niet dankzij jezelf. Compromisloosheid is er ook één. De lat ligt altijd uitermate hoog. Het is niet gauw, of misschien wel nooit goed genoeg. Ook in hun persoonlijk leven zijn kunstenaars vaak zo. Zorgvuldig, precies, veeleisend, detaillistisch. Dat maakt ze vaak ook wat zonderling. Hun partners en vrienden kunnen er over mee  praten. Maar ik zou niet durven beweren dat je een zonderling moet zijn om kunstenaar genoemd te mogen worden. En niet elke zonderling is een kunstenaar. Een criterium tenslotte wat ik ook niet geldig vind: vernieuwend, origineel. Op zoek naar de waarheid, de kern, de plek van menselijke ontmoeting is vernieuwing niet relevant. Ook in de herhaling en het voortborduren is veel te ontroeren. Iedereen die goed bezig is, ontwikkelt zijn eigen handtekening, maar altijd met dezelfde doelen.
Jan vroeg of ik vandaag wat wou zeggen. “Over het leven of over de kunst of zo”, zei hij erbij. En: “Het mag niet over mij gaan”. Nou, daar heb ik me aan gehouden. Iedere gelijkenis met, schatplichtigheid aan of schijnbare verwijzing naar Jan in mijn  voorgaande tekst berust op toeval.
Maar hij vroeg in zijn uitnodiging aan ons allen ook om een klein plezier te doen of iets vriendelijks te zeggen. Dat ga ik nu toch ook even meteen doen.
Jan, je bent me zeer lief. En je bent een kunstenaar. Ik weet wel dat het niet veel helpt als ik dat zeg, maar ik zeg het toch. Ik ben dus bevriend met een kunstenaar. Jouw kunst inspireert en ontroert. Jouw kunst gaat over essentie. Jouw werk gaat voor mij over lijden en hoop, eenzaamheid en geborgenheid, donker en licht, de mens in zijn meest existentiële vraag. Jij wilt nooit verjaardagen vieren, want zeg je: “Verjaardagen zijn niets, het leven gaat over iets heel anders dan de voortschrijdende tijd”. Nou, me dunkt, je bent intussen wel 70 geworden… Wat je ook van kunstenaars kunt zeggen, het blijven wel gewone mensen. Ze worden ook ouder. Ik hoef je niet te vragen kunstenaar te blijven. Daar sta je, je kunt niet anders. Wat ik wel vraag: blijf het podium zoeken, ook al zakt de moed in je schoenen, blijf als kunstenaar en als gewoon mens delen, blijf dichtbij, want het is hopelijk nog ver. Goed dat je je verjaardag viert!