|
Als slotonderdeel van het groots opgezette
project Homm'age à Trois belegde kunstcollectief SynapsZ op 20
november een avond in de theaterzaal van CKB (Centrum voor de Kunsten
Bergen op Zoom).
Centraal stonden leven en werk van Jan
Wessendorp (1940, Soerabaja). Hij geniet weliswaar vooral bekendheid
als schilder maar is ook actief als graficus, beeldhouwer en
interieurontwerper (o.a. voor de Synagoge en de Ontmoetingskerk, beide
in Bergen op Zoom).
Eerder waren al druk bezochte bijeenkomsten
over Fons Gieles en Joop Mijsbergen georganiseerd.
SynapsZ
zorgde voor een gevarieerde avond met filmbeelden, interviews, poëzie,
een cultuurhistorisch betoog, muziek en een performance.
Albert
Hagenaars, die regelmatig samenwerkte met Jan Wessendorp, las
gedichten voor die hij bij diens werk maakte, zowel in het Nederlands
als het Indonesisch.
Jan Slokkers opende de avond en verbond de
diverse onderdelen. Henk Boot (voormalig redacteur van dagblad BN/De
Stem) ondervroeg achtereenvolgens Albert Hagenaars en Johanna Jacobs
(o.a. voormalig hoofdconservator van Museum Het Markiezenhof en
conservator van het Breda's Museum). Zij hield aan de hand van enkele
schilderijen ook een betoog over de betekenis van Jan Wessendorp
Richard de Weert projecteerde fragmenten van diverse films over Jan
Wessendorp op een scherm.
Een optreden van PAT (Performance Art
Theatre) uit Vlaanderen, bestaande uit fysiek performer Luc Van
Nyvelseel en beeldend-klankkunstenaar Pat Riské, aangevuld door Martin
Hoevenaars van het duo Mawihodi vormde het sluitstuk van de avond.
Studenten van Zoomvliet Studio legden de hele avond op film vast.
| Collage van zelfportretten van
Jan Wessendorp. Samenstelling: Richard de Weert. Foto: Siti
Wahyuningsih. |
| Jan Slokkers en Henk Boot
(achter). Foto: Richard de Weert. |
Dames en heren,
Zoals Jan Slokkers
al zei, ben ik Henk Boot. Ik vraag uw aandacht voor
Albert Hagenaars, die eerst een gedicht over Jan
Wessendorp zal voorlezen, zowel in het Nederlands als
in het Indonesisch, de taal van het geboorteland van
Jan Wessendorp.
Daarna zal ik hem een kort
vraaggesprek over persoon en werk van Jan Wessendorp
afnemen.
Albert, ga
je gang...
ATELIERBEZOEK
Voor Jan Wessendorp
De stad
slaapt. Over de Oosterschelde, die nu een
oceaan
zou willen zijn, waaien op jouw werkhuis
in het
havenkwartier bittere geuren van vroeger aan.
Ik breek baan en zie je staan in het ondoor-
grondelijke blauw van een Javaanse nacht,
starend
naar de lijnen van de lijven op je doek,
die
heviger golven al, verstrengeld raken in kleur,
tussen natte vleugels hun geslacht ontvouwen
en dat
verliezen om in elkaar over te kunnen gaan.
Spanning bouwt zich zienderogen op. Hier ont-
staat
en vergaat, hier wordt zwijgend geboren en
gestorven, hier wordt overleden om te overleven.
Ik mis de kinderstem die haast onhoorbaar hoog
over de tijd zingt dat dit verschil nog geen naam
mocht hebben. Maar ik zie hem wel.
KUNJUNGAN ATELIER
Untuk Jan Wessendorp
Kota tertidur. Kepahitan aroma masa lalu
berhembus,
menuju ateliermu di sekitar pelabuhan,
melawati lengan laut Oosterschelde,
yang
sekarang mau menjelma menjadi samudera.
Aku
mengawalí berkarya. Aku melihat kamu berdiri, di
birunya
di salah satu malam Jawa, yang tak berujung
pangkal.
Kamu sedang menatap ke arah garis-garis
tubuh di atas lukisanmu,
gerakan berlekuk lebih
tegas dan saling menjalin
dalam warna, mekar
terbuka kelamin mereka, di antara
basahnya
sayap-sayap dan kehilangan untuk menyatu.
Ketegangan bertambah besar. Disini berawal
dan
binasa, disini terlahir kebisuan dan kematian,
disini seseorang telah mati untuk bertahan hidup.
Aku merindukan suara anak, yang bernyanyi dengan
nada
yang tinggi, tentang waktu yang berbeda, ini
belum
ada nama. Tetapi aku bisa melihatnya.
|
|
Albert,
Jan en jij zijn al jaren bevriend. Hoe is dat zo
gekomen?
Ik liep lang geleden een keer in de Stationsstraat en
toen zag ik voor de eerste keer een portret van Jan.
Ik kende hem helemaal niet. Ik zat in het holst van
m'n puberteit en had daarbij passende ideeën over
kunstenaars. Bij de blik waarmee hij vanaf dat affiche
voor een expositie van hem naar mij keek, dacht ik al,
dit moet tot meer leiden. En verdomd als het niet waar
is!
We leerden elkaar inderdaad kennen. In elk
geval versterkt na 1993, toen wij samen een opdracht
kregen van het Noord-Brabants Genootschap, ik voor
poëzie en Jan voor grafiek, om een bibliofiele
cassette te maken voor de serie 'Noord-Brabant in
Proza, Poëzie en Prent'.
Vanaf dat moment hebben wij
regelmatig contact, en niet alleen in de kunst.
Ik zie op de geprojecteerde
foto achter ons burgemeester Pieter Zevenbergen en een
jongere Jan en een nog jongere Albert. Wie is die
meneer in het midden?
Dat is
Gilles Borrie, toen burgemeester van Eindhoven en ook
voorzitter van het Noord-Brabants Genootschap. Hij was
naar Bergen op Zoom gekomen om de cassette in
ontvangst te nemen.
Dat was
eigenlijk de eerste grote ontmoeting tussen jou en
Jan?
Ik denk het niet maar het is
het beste dat ik me herinner uit die tijd. .....
Jij hebt ook een keer een
opdracht gekregen van Jan zelf, samen met Bert Bevers,
om een project te doen in park Kijk-in-de-Pot
Dat was in 2001. Het was een opdracht van
B.O.Z.O., een kunstcollectief waar Jan in zat, maar
ook Auwke van der Heijden en Bart Stuart. Die vroegen
mij om een gedicht of meerdere gedichten, bestemd om
in groot formaat uitgevoerd te worden, in roestvrij
staal, op de Slikschans, een reconstructie van een
restant van de vestingwerken. Deze opdracht kreeg ik
aanvankelijk alleen maar ik vond het interessant om
daar ook Bert Bevers bij te vragen om meer interactie
te krijgen. Toen hebben wij om en om woorden voor dat
gedicht gemaakt zodat het meer stemmen kreeg.
Een ander gedicht, Atelierbezoek
-dat je net voorlas- is dat een landmark geworden in
jullie vriendschap?
Voor mij wel.
Ik hoop voor Jan ook. Het is het oudste gedicht dat ik
bij werk van Jan heb geschreven en opgedragen heb aan
hem. Ik heb bewondering voor zijn werk en ik heb veel
respect voor de man die hij is, ook buiten zijn
schilderijen en andere werk.
Dit gedicht is een
jaar of twintig geleden gemaakt en ook al, zoals
jullie hebben kunnen horen, in het Indonesisch
vertaald en gepubliceerd.
De waardering voor elkaars persoon en werken, dat is
op zich natuurlijk wel apart. Jullie zijn later nog
een keer betrokken geweest bij een project in De
Zeeland?
Ja, dat was met meer
mensen. Jan kreeg toen een echt grote
overzichtstentoonstelling aangeboden in leegstaande
ruimtes van wat tegenwoordig dat gelijknamige
winkelcentrum is. Bij die gelegenheid is een boek
gepubliceerd. Johanna Jacobs heeft daar veel voor
gedaan. Het heet 'Kruimels op de weg' en laat
verschillende aspecten van Jans kunst zien. Ik heb
daar een ander gedicht voor gemaakt. Dat horen jullie
vanavond niet. Ook dat gedicht is vertaald.
Zijn jullie ontmoetingen altijd
artistiek geladen of komen jullie elkaar ook zomaar
tegen?
Wij komen elkaar ook tegen
als we beladen zijn met boodschappentassen. Dat heeft
alles te maken met het feit dat wij in elkaars
verlengde straat wonen. Ik woon in de Moeregrebstraat,
ter hoogte van het Markiezenhof. Als je dan richting
Kaai gaat, een beetje omhoog, niet de Dubbelstraat
volgend maar de Korte Dubbelstraat in, kom je bij Jans
domein. Hij komt veelvuldig langs op de fiets, tot
voor kort met z'n hondje in de mand vóór. Als ik in de
zomer bij m'n voordeur zit met een boek, knijpt Jan in
de remmen zodra hij me ontwaart. Ik hoor dan een
gierend geluid. We praten meestal een tijdje. Dat gaat
lang niet alleen over kunst maar ook over andere leuke
zaken.
Jan zei dat we het
vanavond eigenlijk vooral over z'n werk zouden moeten
hebben. Wat spreekt jou aan in het werk van Jan?
In ieder geval het idee dat ik, als ik goed kijk,
met name naar het werk van de laatste twintig jaar, en
dan met name weer naar de schilderijen -maar hij maakt
voornamelijk schilderijen- ze niet begrijp maar dat ik
onderweg ben om ze te begrijpen. Met sommige
schilderijen ben ik al wel zo'n dertig jaar bezig, en
elke keer denk ik, ik kom er wel, ja ik kom er wel!
Deze fascinatie ligt mede ten grondslag aan mijn
bewondering voor Jans werk.
Hij is door Synapsz aangekondigd als één van de
drie oude Bergse meesters. Past dat voor jou?
Nee, helemaal niet. Jan woont wel in Bergen op
Zoom. Het is interessant te weten -ik hoop dat nog
eens te ontdekken- waarom hij zo lang hier is blijven
plakken. Ik ben blij dat hij dat gedaan heeft. Maar
zijn werk overstijgt natuurlijk verre het Bergse. Het
is aan de ene kant heel particularistisch, heel
individueel, maar tegelijkertijd heeft het, althans
voor mij, een universele waarde en die gaat de stad of
West-Brabant of Nederland ver te boven. Het zal veel
meer mensen aanspreken, ook die in andere landen, heel
andere culturen.
Waarom is
het daar dan nog niet bekend?
Dat
ligt aan hemzelf natuurlijk. Wat doe hij nou ter
promotie van z'n werk? Dat is bijna niks, hij wil
alles zelf bewaren, hij verkoopt nooit iets. Hij is
een egoïst in dat opzicht!
Ik heb begrepen dat jij hem een handje gaat helpen. Je
hebt zelfs plannen om een biografie over Jan te
schrijven.
Ja, daar ben ik al mee
bezig.
Hoe kom je daar bij?
Om ten volle te kunnen volgen wat hij doet. Er
zijn hier wel tientallen, zo niet honderden mensen,
die zijn werk goed kennen maar dat moet veel meer
worden. Dat is één van de drie redenen om het te doen.
De tweede is, wat ik al zei, die groeiende
fascinatie. Het moment van een definitief begrip komt
maar niet. Ik zie onderweg al behoorlijk wat door hem
uitgestrooide kruimels.
Ten derde wil ik de
lacunes vullen die hij achterlaat. In de boeken die al
over Jan zijn uitgegeven, komen weliswaar allerlei
belangrijke aspecten aan bod maar een paar ook niet.
Bijvoorbeeld, de tijd dat hij met Yvonne in een
boerderij aan de Kaag woonde.
Yvonne, voor degenen die niet weten wie zij is...
Dat kan zij nu zelf zeggen, want ze is hier
aanwezig. Zij is zijn ex-vrouw en een zeer goede
vriendin.
Een ander voorbeeld, Jan heeft in een
sanatorium in Davos gelegen. Dat is ongetwijfeld ook
van invloed geweest. Maar wie weet daar wat van,
buiten een handvol mensen?
Ik begrijp dat jij Jan helemaal gaat onthullen.
Nou, wat hij mij toestaat om te onthullen want Jan
is niet de gemakkelijkste onthuller. Hij heeft zo z'n
restricties op dit terrein. Maar ik boor allerlei
gaatjes in zijn persoonlijkheid en hoop daar m'n
voordeel mee te doen als het zover is.
Je kent Jan al lang. Is Jan veranderd? Ik
bedoel niet zozeer fysiek want de tand des tijds
knaagt aan ons maar als persoon.
Nee, niet voor mij. Jan is tegenover mij altijd een
verrassend open geest, heel bedachtzaam ook, dat moet
ik er wel bij zeggen. Hij denkt altijd heel goed na
voordat hij wat zegt. Maar hij heeft me veel verteld,
ook na z'n ziekenhuisopnames, en ik zie daarom niet
zoveel verandering. Daar ben ik ook blij om.
Ik vind hem een ernstig mens.
Nee, dat wil hij jullie laten denken. Hij heeft
het mij gehad bijvoorbeeld over humoristische verhalen
van z'n moeder. Die moeten ook een invloed hebben
gehad. Jan en ik lachen heel wat af.
Lachen is gezond. Albert, bedankt!
|
|
| Interview door Henk Boot. Foto:
Richard de Weert. |
Henk Boot stelde Johanna Jacobs voor,
kunsthistoricus en als zodanig een van de beste kenners van het werk
van Jan Wessendorp. Aan de hand van geprojecteerde schilderijen van
Jan Wessendorp belichtte zij verschillende aspecten van zijn werk:
| Dan is er midden
in de dagelijkse dag een lichtinslag die alle
duister overstraalt. |
Regelmatig verschijnen
berichten in het nieuws over de vondst of de
toeschrijving van een schilderij aan een beroemde
kunstenaar. Een toeschrijving gebeurt na intensief
onderzoek van het doek waarop het is geschilderd:
daarvan wordt de ouderdom onderzocht. Ook de gebruikte
verf wordt uitgebreid onderzocht. Er worden
röntgenfoto’s gemaakt: kortom, er komt nogal wat bij
kijken eer een werk een ‘echte’ Rembrandt of
Modigliani is.
Een ‘echte’ Wessendorp laat zich
nooit en te nimmer verloochenen. Deze kunnen niet
vervalst zijn en onderzoek is al helemaal niet nodig.
Een echte Wessendorp herken je onmiddellijk als je
eerder werk van zijn hand hebt gezien. Hoe komt dat
vraagt u zich af. Dat komt door meerdere factoren.
Allereerst door het gebruik van materialen. De
schilderijen van Jan Wessendorp verkeren in een
voortdurend spanningsveld tussen twee- en
driedimensionaal. Allereerst wordt de verf pasteus,
dik, opgebracht. Er zijn zelfs onderdelen van een
schilderij waarbij de verf als klei geboetseerd op het
doek ligt. De traditionele opvatting van een
schilderij als plat vlak wordt door hem bevraagd en
uitgedaagd. Er zijn werken waarin gipsreliëfs zijn
verwerkt, werken waar vóór het geschilderd vlak een
gazen doek hangt of een ijzeren frame is bevestigd,
werken waarin houten delen zijn verwerkt. Veel
schilderijen hebben een brede gebeeldhouwde en
beschilderde lijst die onderdeel uitmaakt van het
werk. Daarom kunnen veel Wessendorps getypeerd worden
als gebeeldhouwde schilderijen.
| Verdrinken in
licht of de weg van de duizend dingen gaan. |
De vormen- en beeldtaal is
volslagen uniek. Zelden is een Wessendorp ‘een
gezellig schilderijtje voor boven de bank’. De
beschouwer wordt geconfronteerd met werken die in de
lichtste variant verbazing en verwondering wekken en
in de zwaarste angst en onbehagen oproepen.
Mensfiguren opgebouwd uit spiralen en uiteengereten in
vlakken komen regelmatig voor. Ineengedoken
mensfiguren, uitgestoken tongen, lang uitgerekte
ledematen waarbij de vingers voor de ogen of langs het
hoofd zijn weergegeven. Het kleurgebruik is ofwel
expressief met felle pigmenten ofwel inktzwart in
grijs- en zwarttinten.
| De ziel moet zich
samenpakken, de donkere krachten en engelen
verzamelen onder één wil. |
Bovenstaande kenmerken
–het gebruik van materialen en de unieke vormen- en
beeldtaal– zijn de uiting van en komen voort uit zijn
innerlijke wezen van kunstenaar-zijn. Wessendorps
werken zijn de uitkomsten van een levenslange
zoektocht naar het hogere en de worsteling tijdens die
zoektocht met het menselijk onvermogen en de
beperkingen en tekortkomingen die hogere idealen in de
weg staan.
Deze zoektocht wordt zijn hele
leven al geïnspireerd door de geschriften van Bô Yin
Râ, een pseudoniem van de Duitse schilder Joseph Anton
Schneiderfranken (1876-1943). Vanaf 1913 schreef hij
religieus-spirituele boeken die tot doel hebben de
structuur en wetmatigheden van de Eeuwige Geestelijke
Werkelijkheid aan ons duidelijk te maken.
| Waarachter ik
tast ruist de eeuwige ruimte in haar lichtende
grenzen. |
Wessendorp probeert via zijn
kunstwerken de Eeuwige Geestelijke Werkelijkheid te
bereiken en aan de buitenwereld duidelijk te maken en
over te brengen. Hij ziet zich als een boodschapper.
De uitwerking van die boodschap gebeurt in de vorm
van een symboliek, geënt op het sprookje van Hans en
Grietje. Wessendorp noemt zijn werken ‘Kruimels langs
de weg’. Hans en Grietje proberen aan de kwade macht
van de heks te ontkomen door broodkruimels te strooien
om de weg naar huis, de veiligheid, te vinden. Het
kwade, het banale, de lagere instincten in elke mens,
probeert de mens Wessendorp als kunstenaar te
overwinnen middels zijn werken, de kruimels. Het
sprookje van Hans en Grietje eindigt zoals alle
sprookjes, goed. Zij vinden een schat en een witte
eend zet hen veilig over de rivier. Door de schat
kunnen zij daarna in veiligheid goed leven. Elk
schilderij van Wessendorp moet uiteindelijk leiden tot
het vinden van die schat: alle menselijke
tekortkomingen overwonnen, de Eeuwige Geestelijke
Werkelijkheid geopenbaard, het ultieme schilderij
gemaakt.
|
|
| Henk Boot in gesprek met Johanna
Jacobs. Foto: Richard de Weert. |
Later op de avond
Henk Boot:
Mag ik Albert Hagenaars nog een keer naar
voren vragen voor een gedicht? Het is een kort
gedicht.
Hij heeft het gemaakt op uitnodiging van
Richard de Weert van Synapsz, voor bij zijn kunstwerk
'La Brouette'. Voor mensen die het Frans niet machtig
zijn, dat betekent in het Nederlands de kruiwagen.
Albert heeft zowel een gedicht gemaakt over Jan als
over Fons Gieles als over Joop Mijsbergen. Hij leest
nu 'De Mens' voor.
Ik heb
me daarvoor laten leiden door de thema's die Synapsz
bepaald heeft. Elke kunstenaar van de drie die je net
noemde, heeft een thema toebedeeld gekregen. Voor Joop
Mijsbergen was dat de zee, bij Fons Gieles de stad
natuurlijk en bij Jan Wessendorp de mens.
Het
is een heel kort gedicht maar ik geloof dat ik van de
drie gedichten die ik bij het werk van Jan heb gemaakt
hiermee het verst gekomen ben. U kunt ook dit gedicht
weer op het scherm meelezen.
DE MENS
Hij peilt
wie feilloos past
op zijn
innigste streven,
legt zwijgend het zieden vast
waar, bijna, de mens de mens bereikt.
MANUSIA
Dia mengukur
siapa yang tepat
dalam tujuannya yang paling
intim,
dengan kebisuan dia menggambarkan kecamukan
amarah
yang mana, hampir, mencapai orang
seorang.
Ik dank u wel. Matur nuwon. En
deze dankzegging is niet Indonesisch maar Javaans...
|
|
P.A.T. en Martin Hoevenaars sloten de avond af met een
lange fascinerende performance.
| Pat Riské. Foto: Richard de
Weert. |
| Martin Hoevenaars en Luc Van
Nyvelseel. Foto: Richard de Weert |
| Martin Hoevenaars. Foto: Richard
de Weert |
| Martin Hoevenaars en Luc Van
Nyvelseel. Foto: Richard de Weert |
SynapsZ verzorgde een verslag in boekvorm van de activiteiten rond de
eerbetoonstelling. Op zaterdag 6 juli werd het eerste exemplaar
aangeboden aan Frank Petten, burgem.eester van Bergen op Zoom. De
uitreiking vond eveneens plaats in Museum het Markiezenhof.
Van
Albert Hagenaars werden vier gedichten in deze publicatie opgenomen.
| Het Centrum voor de Kunsten
Bergen op Zoom. Foto: Albert Hagenaars. |
LINKS
P.A.T.
SynapsZ
Richard de Weert
Jan Wessendorp
|
index