Elk jaar worden door het Prins Bernhard Cultuurfonds in Noord-Brabant personen onderscheiden die zich als vrijwilliger lange tijd inzetten ten behoeve van de cultuur en natuur in deze provincie.
De laureaten verenigden zich in Stichting De Brabantse Hoeders. Zij realiseren regelmatig omvangrijke projecten. In 2019 betrof dit het belang van historische zandpaden, waarvan vele tot de oudste verbindingen van het land behoren maar ook tot het meest bedreigde erfgoed.

Eén van de activiteiten onder de koepel van dit thema was de uitgave van een bloemlezing waaraan 30 geselecteerde dichters, 1 fotograaf, 1 commissaris van de koning en 2 publicisten meewerkten.
Pien Storm van Leeuwen van Stichting Trajart / Uitgeverij Ceedata, zelf dichter, én Hoeder en bovendien de initiatiefneemster van het boek, verzorgde de samenstelling en inleiding.

Albert Hagenaars verdiepte zich voor dit boek in de achtergronden van de hem toegewezen locatie Lindonk en schreef een gedicht met dezelfde titel.
Lindonk is de naam van een deel van de Brabantse Wal, die zich in wisselende hoogtes tussen Putte en Lepelstraat slingert. Lindonk is ruim 70 ha groot en in eigendom van Brabants Landschap.
In de 16e eeuw was er sprake van een hoeve met de naam Groot Lindonk. In 1747, tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog, werden Bergen op Zoom en omgeving inclusief de boerderij door Franse troepen zwaar beschadigd. Het huidige gebouw ter plaatse is anno 2019 in restauratie.





Albert Hagenaars. Foto: Siti Wahyuningsih.

De holle weg loopt zuidwaarts van de hellingen van de Brabantse Wal de polders van Woensdrecht in. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

 





LINDONK

Hoe holler deze weg, hoe voller het besef
van vorig leven. Boven varens en vennen

schittert licht, even, op schild of helm.
Donker weer. Dan breekt een jongere zon

onhoudbaar door, klinkt de tred van sandalen
en gezwets in verdwenen dialecten en daar

komen ze aan, zwetend, schaterend en ruftend
van de gezouten ingewanden, linzen en vijgen.

Aandoenlijk zijn ze, ondanks bloed en as te jong
nog om te doorgronden waarom een nazaat

van het verslagen boerenvolk zich in hun heden
verdiept, denkt te voelen hoe ze struikelen, soms,

over hoofden en schouders onder het pad
tussen deze linden van die linden van linden.

Vanaf de donk zien ze de grillige Scaldis al,
en de getijdehaven waar ze offers zullen plengen,

waar de overtocht naar de witte kliffen wacht,

de overgang in wat geen van ons ooit ontbindt.




'Dichter op het zand' werd gepresenteerd in Udenhout op 20 oktober 2019. Het officiële deel van de dag vond plaats in het Heerkenshuis, het enig overgebleven complex van steenfabriek D'n Oven, midden op de heide. Het gebouw, genoemd naar z'n ontwerper, de Tilburgse architect Noud Heerkens, diende ooit als showroom. Honderden belangstellenden woonden de activiteiten binnen bij.
Een aantal deskundigen hield, elk op z'n eigen gebied, een korte toespraak. De hoogtepunten vormden de vertoning van een film over Brabantse zandpaden van Mark Kapteijns en de uitreiking van het boek aan Wim van de Donk, Commissaris van de Koning. Die ontving tevens de uitgave 'Brabants zand is gin verlore land - Verhalen en liedjes in Brabants dialect over zandpaden'

De uitreiking van 'Dichter op het Zand' aan Wim van de Donk door Pien Storm van Leeuwen. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

Op het deels alweer begroeide fabrieksterrein waren zes kleine tenten opgericht waar de dichters in een rouleersysteem voorlazen, zodat ze telkens een ander publiek konden trekken. De beperkte ruimte in de tent garandeerde een intieme luisterervaring.









ENKELE ANDERE BIJDRAGEN

Pad over de wallen van het vestingstadje Woudrichem. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

GRONDBEGRIP IN WOUDRICHEM

Het kletterde rond deze vesten tussen ketters, wat
zij zagen als bezetters, en vice versa. Onderin de dijk
trilt nog het haast vergeten ritme van rancune na. De

wal stut nu doelloos geschut. Door en over de mazen
en de walen van deze delta verschenen en verdwenen
vele woeste krijgers en hun wedervaren. Hoe ze met

wederkerig ongeloof vochten met onbekende namen,
drinkers van zure wijnen met ransels vol wantrouwen.
In hun hoofden spookten hese leugens over zilverlingen.


Bert Bevers

Frans August Brocatus. Foto: AH.

De Grensdreef is een prehistorisch pad dat onderlangs Castelré parallel met de grens loopt. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

GRENSDREEF

Paarden droegen er korte namen, grote
handen smoorden hun gehinnik als ze
kort geteugeld van land verwisselden.

Antwoorden waren er in zeven van de tien
gevallen éénlettergrepig, meer nog volstond
een knik, een schok van een kop onder een pet.

Een eiland zonder water zo noemde een
dorpsverteller het op een zomeravond
vol van geuren, bier, borrels en buurten.

Zoals een slagader in een hals schoof een
zanderige dreef tussen bomen en struiken
er het ene land onmerkbaar in het andere.


Frans Augustus Brocatus







Ewoud Willem van Doorn. Foto: AH.

De Zouteweg loopt in Woensdrecht aan de voet van de Brabantse Wal tussen de akkers. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

ZOMERBROEI

In memoriam mijn grootvader Ewoud Verstoep

Het stoffige zandpad kruipt
brengt oude tijden in herinnering
stront omlijst geurig akkerland

het bit klappert strak aangetrokken
op de huid zweept geluid van leidsels
het tempo is traag in tijd gemeten

zweet parelt gestaag op paard en boer
de kar vertaalt schokkend kuil en steen

stofwolken duiden zomerbroei
het stro is droog hoog opgetast.


Ewoud Willem van Doorn







Maarten van den Elzen. Foto: AH.

Rinkveld, een buurtschap ten oosten van het dorp Asten. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

BLINDDRUKKEN IN HET ZAND

als zand niet mul is geeft het een blinddruk af van de profielen
die passanten achterlaten, voor korte tijd vormvast maar weldra
aan veranderingen onderhevig door wind, regen of door andere
elementen die hun afdrukken als nieuwe stempels drukken op eerdere

bomen nog zonder blad in een wirwar van kale botten
als een enorm karkas al schijnt er een groen schijnsel
van licht lentegroen doorheen, een aarzelende prelude van voorjaar
plaatsen de grillige vertakkingen haarscherp hun schaduw
op de blinde witte muur en bedekken grijzer de landweg
de dag wordt beschenen door een zuiver daglicht, helder
als een pas geverfd vertrek, transparant als gewassen glas





enkele kilometers verderop staat een boer als bevroren
ook de bewegingen van beide honden worden stilgelegd
en nemen het beeld mee naar vandaag

in dit eenzame landschap zijn de bomen
getooid met grote pruiken,
de vraag blijft of zijn oogst uit uien
of aardappelen bestaat,
verpakt in een extra huid van jute,
in een lange en slome rivier van zand
verstoft en vervaagt het spoor
van mens, dier en hondenkar


Maarten van den Elzen







Pien Storm van Leeuwen. Foto: AH.

Beeld van de Haarensebaan ten zuidoosten van Udenhout. Het pad loopt tussen leemputten door, die overbleven door de activiteiten t.b.v. van steenfabriek D'n Oven. Deze putten vulden zich met water en doen nu denken aan vennen. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

HAARENSEBAAN

Op drift over harde wegen leg ik aan bij de Haarensebaan
laveer mijn voet van pedaal naar zacht zand
de haast-hectiek van asfalt en klinkers valt van mij af

aan weerskanten daalt de baan naar het water
mos floerst er fluwelig langs heikele steilten
lenig meandert een salamander omlaag

ooit ging hier grondig het land op de schop
toen leem werd gedolven om te verstenen
in de vlamvurige ovens op de heide nabij
kuilen vulden zich allengs met regen en kwel

prindelend rimpelt de roep van kuifeenden over 't water
rank reilt een zwaan voorbij, aalscholvers duiken diep
duiken weer op, wapperen vleugels wijdgespreid droog

ik zet mij op de steilrand tussen zandpad en water...
zinnen drinken verstilling aan de oever van een oase


Pien Storm van Leeuwen







Rob van Uden. Foto: AH.

De Oude Maastrichtsebaan is een eeuwenoude verbinding van Dordrecht via Breda en Maastricht naar Tongeren. In de buurt van Alphen is de baan nog een zandpad. De dichter refereert aan de kapel bij de Willibrordusput. Sinds de heilig verklaarde Sint-Willibrord volgens de legende hier met zijn staf water sloeg, bezochten vele pelgrims de plek. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

LANGS DE MAASTRICHTSE BAAN

Begin 8e eeuw

Op één van die dagen
zwaar en mul
vertraagt hij zijn tred

staat stil bij een plek
hoger gelegen,
een stek voor gebed, uitgelezen
aan de zoom van het bos

hij steekt
met het zweet op zijn rug
en het zand in zijn ogen
zijn staf in het droge

uit het stof welt het water
en het stroomt, uitgelaten
want het leeft
en het laaft de reizigers


Rob van Uden

De Regte Heide is gesitueerd ten zuidwesten van Goirle. Er loopt een prehistorische pad door het gebied dat langs grafheuvels uit de Bronstijd (officieel 3000 tot 800 voor Chr.) loopt en in de richting van overblijfselen van een eveneens prehistorische voorde bij de Oude Leij. Foto: Jan Willem Storm van Leeuwen.

PAD BIJ DE EEUWENOUDE GRAFHEUVELS

het loopt nog naar de voord in de rivier
die vis- en was- en drinkplaats was
na sneeuwval zag je er de sporen
van wild maar ook die van dat kale dier

dat bomen velde, stenen vijlde, zand
omwoelde, planten plantte, hazen vilde
en vlammen kon doven of ontsteken:
en passant zette het het land in brand

hoewel het vuur sindsdien bleef laaien,
de aarde laag na laag werd omgewoeld,
zie je hier, en alleen bij grote droogte,
hooguit het klapzand wat verwaaien


Jace van de Ven




Alle dichters in alfabetische volgorde:
Mieke van Baal, Bert Bevers, Catharina Boer, Frans August Brocatus, Ewoud Willem van Doorn, Maarten van den Elzen, Albert Hagenaars, Kees Hermis, Marijke van Hooff, Marije Kos, Frans Kuipers, Lieter Luykx, Hans F. Marijnissen, Kees van Meel, Paul Meeuws, Albert Megens, Jasper Mikkers, Herbert Mouwen, Hannie Rouweler, Martin de Ruijter, Gerard Scharn, Piet Snijders, Els van Stalborch, Pien Storm van Leeuwen, Cor Swanenberg, Wim van Til, Rob van Uden, Jace van de Ven, Willem van de Vrande en Victor Vroomkoning.




ZANDPADEN ZIJN VOGELVRIJ

Door Willem de Weert

In Noord-Brabant verdwijnen steeds meer zandpaden. De herinrichting van het landschap door ruilverkavelingen, de behoefte aan bouwgrond, de vraag naar geasfalteerde fietspaden en nog veel meer, doen zandpaden de das om. Terwijl hun landschappelijke, cultuurhistorische, ecologische en recreatieve waarde groot is. Zandpaden bepalen mede de Brabantse identiteit.

Zandpaden in Noord-Brabant zijn er in alle soorten en maten. Kerkenpaden, karrensporen, smokkelpaden, landgoeddreven, jaagpaden, pelgrimspaden et cetera. Ze voeren langzaam verkeer van A naar B. Zodra de verbindende functie van deze 'trage wegen' verloren gaat of ontoereikend is, wordt hun voortbestaan onzeker. Een paar voorbeelden zijn het verdwijnen van het kerkepad omdat de mensen niet langer te voet naar de kerk gaan of helemaal niet, en van het smokkelaarspad omdat de grenzen open zijn. Wethouders maken goede sier met het asfalteren van een stoffige zandweg voor de groeiende groep recreatieve fietsers. Boeren zwichten voor de verleiding om het paadje én de berm langs de akkerrand om te ploegen voor wat vierkante meters extra. In het donkerste scenario heeft de naam Zandstraat straks enkel nog museale waarde om op sommige plekken 'de sfeer van toen' te beleven.

Ouder dan de weg naar Rome
Zandpaden zijn ouder dan de weg naar Rome. De Romeinen begonnen met het verharden van zandpaden om hun legioenen sneller van de ene naar de andere kant van hun Rijk te verplaatsen (ons woord 'straat' stamt van 'via strata', Latijn voor 'geplaveide weg'). Sinds de vorige eeuw gaat het hard met het verdwijnen van zandpaden. Hoeveel kilometers zandpaden er nog in Brabant zijn, is nooit geteld. Wie de topografische kaarten van tien jaar geleden en nu bekijkt, ziet echter het verschil. Steeds meer paden kleuren van wit naar rood. En nieuwe zandpaden komen er niet bij. De Provincie heeft op de Cultuurhistorische Waardenkaart onverharde wegen aangegeven die het behouden waard zijn. Zandpaden vertellen het verhaal van de ontginningsgeschiedenis van Brabant. Ze herinneren ons aan waar we vandaan komen, een tijd van veel natuurschoon, maar ook bittere armoede. Ze maken deel uit van de Brabantse identiteit. Maar er is ook een ecologische en een recreatieve waarde.

Ecologische waarde
Natuurbeheerder en - beschermer Brabants Landschap maakt zich zorgen over het verdwijnen van het zandpad. Districtsbeheerder Hans Schep woont zelf aan een zandpad op het landgoed Pannenhoef. Zijn huis is alleen te bereiken met een slakkengangetje, zo rul en hobbelig is het pad ernaartoe. 'Je moet hier wel rustig rijden en dat is veilig voor dieren,' zegt hij. 'Zandpaden en hun bermen vormen een eigen levensgemeenschap met karakteristieke planten en dieren. Hagedissen gebruiken het zandpad om zich op te warmen. In plassen op het pad kan het in het voorjaar wemelen van de kikkervisjes. Bijen leggen hun eitjes in holletjes in het zand. In de bermen zingt de roodborsttapuit. Vogels nemen een zandbad tegen ongedierte, pikken steentjes op voor hun spijsvertering en vangen insecten in de berm als voedsel. In de meestal schrale bermen groeien planten als zandzegge, biggenkruid en weegbree. Vleermuizen oriënteren zich voor hun vliegroute op de bomen langs het pad. Zandpaden zijn als microbiotoop behoorlijk ondergewaardeerd. Hoe extensiever een zandpad gebruikt wordt, des te waardevoller het is. Dat wil niet zeggen dat Brabants Landschap zandpaden helemaal niet onderhoudt,' zegt Schep. 'Sommige paden moeten berijdbaar blijven voor omwonenden en ook voor bijvoorbeeld ambulances en brandweer. Een breed zandpad kan ook een barrière zijn voor het overslaan van bosbranden. Het onderhoud ervan is maatwerk' (zie andere artikel voor een nadere beschrijving van de waarde van zandpaden voor de natuur).

Landschapspijn
Zandpaden hebben ook een recreatieve waarde. Waar een zandpad ligt, heerst rust. Rust waar de wandelaar van geniet. De wandelaar voelt 'de landschapspijn' als hij weer eens glanzend zwart asfalt treft in plaats van geel zand. Ook ruiters maken graag gebruik van zandpaden. Het hoefgetrappel maakt het zand los en dat is mooi meegenomen. De groeiende groep mountainbikers maakt ook graag gebruik van zandpaden, hoewel grote groepen de rust in de natuur flink kunnen verstoren.

Juridische bescherming
De Brabantse Milieufederatie (BMF)in Tilburg is een stichting die opkomt voor een schoon milieu, een vitale natuur en een gevarieerd landschap in Noord-Brabant. De BMF kreeg de laatste jaren steeds meer signalen van burgers die zich bezorgd maken over het verdwijnen van zandpaden in hun omgeving. 'Het verharden en verdwijnen van zandpaden en van hun bermen, speelt overal op het platteland in onze provincie, maar het meest buiten de beschermde natuurgebieden,' zeggen Hetty Gerringa en Frans Swinkels van de BMF. Een paar aansprekende voorbeelden zijn het verharden van de paden van 'Vincent van Gogh' in Zundert, de Roovertsedijk en Scheidijk in Hilvarenbeek, de Slingerdijk in Reusel en de Zandstraat op de Brabantse Wal in Ossendrecht. 'Uit diverse juridische procedures die we met wisselend succes gevoerd hebben, is het duidelijk dat enkel het gemeentelijk bestemmingsplan rechtsbescherming kan bieden. Om juridische bescherming te bieden moet in het bestemmingsplan een precieze omschrijving opgenomen worden van de verschillende waarden van het zandpad én een exacte bepaling van de locatie, inclusief de breedte van de bermen. Dan wordt het wettelijk onmogelijk om zonder vergunning een zandpad te verharden. Maar vaak ontbreekt de kennis van de kwaliteit van zandpaden bij beleidsmakers, evenals het urgentieniveau.'

De BMF heeft met steun van de Brabantse Hoeders een handleiding opgesteld om zandpaden juridisch beter te beschermen en in het bestemmingsplan op te nemen (www.brabantsemilieufederatie.nl ).


Willem de Weert zet zich in voor de bescherming van het landschap, de natuur en het erfgoed op de Brabantse Wal in West-Brabant. Hij publiceerde, bijgestaan door een team van specialisten, het standaardwerk 'Ontdek de Brabantse Wal' (2012) en ontving voor zijn bijzondere inzet in 2015 de Brabant Bokaal.




DICHTER OP HET ZAND - Poëzie rond zandpaden in Brabant; Samenstelling en inleiding Pien Storm van Leeuwen; 92 pagina's; Uitgeverij Ceedata; Chaam; 2018; ISBN 978-90-71947-57-5